Δευτέρα 5 Δεκεμβρίου 2011

Φώτης Περλικός- Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΩΝ




Το φιλοσοφικό ρεύμα που δημιούργησε ο Επίκουρος ήταν μια όαση ανάμεσα στις μεταφυσικές και ολοκληρωτικές απόψεις (όπως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη) που έτειναν να κυριαρχήσουν στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Θεμελιωμένη στα υλιστικά πορίσματα της εμπειρικής μελέτης του φυσικού κόσμου (στα πρότυπα του Δημόκριτου) και προσανατολισμένη στη μοναδικότητα του ατόμου, έδωσε ένα οδηγό ζωής περιστρεφόμενο γύρω από την επιδίωξη του ανθρώπου να κατακτήσει την προσωπική του ευτυχία. Μακριά από τα εξουσιαστικά νύχια της μεταφυσικής δεισιδαιμονίας ή του «συλλογικού καλού» υπήρξε ένας ατομοκεντρικός ωφελιμισμός. Τα κηρύγματα της επικούρειας φιλοσοφίας γνώρισαν μεγάλη διάδοση σε όλο τον ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο, ο Επίκουρος λατρεύτηκε από πόλεις ολόκληρες που σκάλιζαν σε πλάκες τα λόγια του.

Εξίσου μεγάλη με την απήχηση που βρήκε ήταν όμως και η πολεμική που γνώρισε. Κατηγορήθηκε, συκοφαντήθηκε και πολεμήθηκε όσο λίγοι από τους σύγχρονους και μεταγενέστερους φιλοσοφικούς του αντιπάλους. Τελικά το πνεύμα των επικούρειων υπέκυψε στην βιαιότητα του χριστιανισμού. Οι χριστιανικές αρχές κυνήγησαν τους οπαδούς του με ιδιαίτερη αγριότητα και κατέστρεψαν συστηματικά όλα σχεδόν τα κείμενά του αφού οι ιδέες του θεωρήθηκαν άθεες. Παρά το ότι ο Επίκουρος άφησε τεράστιο συγγραφικό έργο, ελάχιστα αποσπάσματα διασώθηκαν της θρησκευτικής μανίας. Όσα γνωρίζουμε για τον Επίκουρο είναι μέσω μαθητών του ή ακόμα και αντιπάλων του, που ανάμεσα στις επικρίσεις τους παραβάλλουν και τις δικές του θέσεις! Ο σκοταδιστικός Μεσαίωνας που ακολούθησε ήταν κάτω από την πνευματική επίδραση των πλατωνικών και (κυρίως ) των αριστοτελικών απόψεων που υιοθετήθηκαν από την Εκκλησία. Ο σχολαστικισμός θριάμβευσε επί του εμπειρισμού.

Χρειάστηκαν να περάσουν πολλοί αιώνες μέχρι τον 17ο αιώνα ο Gassendi να ξανακαλύψει τις αρχές της επικούρειας φιλοσοφίας για να αντιπαρατεθεί στον Descartes. Με τα έργα του και την αντιπαράθεσή του με τον Descartes επηρέασε βαθιά την αγγλική διανόηση. Ο Newton, ο Boyle, ο Hook επανέφεραν τον εμπειρισμό στη μελέτη της φιλοσοφίας και την επιστήμης θέτοντας τις βάσεις της σύγχρονης φυσικής, χημείας και αστρονομίας. Η σύγχρονη επιστήμη χρωστάει πολλά στις επιρροές του Επίκουρου που τη βοήθησαν στο ξεκίνημά της να απαλλαγεί από το μεσαιωνικό πνεύμα. Αλλά και στη Γαλλία του Διαφωτισμού ο επικουρισμός γνώρισε άνθιση. Κύρια από τους de la Rochefoucauld, de Saint Εvremonde, de la Mettrie, Helvetius, d’Holbach και de Condillac. Πολλοί βέβαια δανείζονταν ελεύθερα από τον Επίκουρο δίχως να το αναφέρουν.

O εμπειρισμός του Επίκουρου αποτέλεσε αφετηρία και για τους Hume, Hobbs και Locke. O Locke (μαθητής του Bernier, φίλου του Gassendi) εφάρμοσε πολλές αρχές της επικούρειας ηθικής στην πολιτική θεωρία διατυπώνοντας τον κλασικό δημοκρατικό φιλελευθερισμό. Αν και ο Locke χρειάστηκε να κάνει μερικές παραχωρήσεις στο κυρίαρχο πνεύμα της εποχής του και να βρει θέση για το θεό στις θεωρίες του, είναι παραπάνω από σαφές ότι το κύριο σώμα της πολιτικής του θεωρίας εξέφραζε ένα ατομοκεντρικό πρότυπο κοντά στις θέσεις που διατύπωσε χιλιάδες χρόνια νωρίτερα ο Επίκουρος. Ο εμπνεόμενος από τους επικούρειους φιλελευθερισμός του Locke ήταν η ιδεολογική αφετηρία της Αμερικανικής επανάστασης αλλά και γενικότερα της φιλελεύθερης πολιτικής φιλοσοφίας. Ο πυρήνας της σκέψης του ψηλαφάται έντονα στο Κύριαι Δόξαι του Επίκουρου. Ο Thomas Jefferson, από τους Πατέρες του Αμερικανικού Έθνους δε δίστασε να γράψει: «είμαι και γω ένας επικούρειος. Θεωρώ ότι οι γνήσιες θέσεις του Επίκουρου περιέχουν ότι πιο ορθολογικό μας έχει κληροδοτήσει η Ελλάδα και Ρώμη στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας».

Στη συνέχεια οι αρχές του επικουρισμού βρίσκουν την έκφρασή τους στον ωφελιμισμό του Bentham αλλά και του Stuart Mill. Ο Bentham επαναφέρει την ηδονή και την ευχαρίστηση ως εργαλείο για το μέγιστη ατομική και κοινωνική ευτυχία. Κριτήριο για την ηθική αξιολόγηση ενός ατόμου δεν είναι κάποιες αρχές που δίδονται από ψηλά, αλλά πόσο ωφέλιμες για τον ίδιο και την κοινωνία είναι οι πράξεις του. Ολόκληρο το ρεύμα του ωφελιμισμού διαπνέεται από τις βασικές αρχές της επικούρειας σκέψης. Στην πιο σύγχρονη εποχή οι ίδιες αρχές θα μπορούσαν να βρεθούν και στην αρχή της «αποτελεσματικότητας» (δηλαδή την αύξηση της ωφελιμότητας με στόχο την αύξηση της ανθρώπινης ευημερίας) του Hayek ή του Coase. Οι ωφελιμιστές κυριάρχησαν ανάμεσα στους φιλελεύθερους πολιτικούς φιλόσοφους και τους θεωρητικούς του δικαίου, ενώ η αντίληψή του Επίκουρου για την κοινωνία θυμίζει σύγχρονες θεωρίες αυτόματης κοινωνικής οργάνωσης (όπως πχ της Αυστριακής Σχολής των von Mises και Hayek κτλ) επιβεβαιώνοντας την επικαιρότητά του.

Εκτός όμως από την ηθική διάσταση της φιλοσοφίας του ή την εμπειρική προσέγγισή του στη μελέτη του φυσικού κόσμου, ακόμα και οι ίδιες οι παρατηρήσεις για τη φύση εξακολουθούν να έχουν καταπληκτική επικαιρότητα. Διαβάζοντας τον Επίκουρο και τους διαδόχους του διακρίνει κανείς ψήγματα της ατομικής θεωρίας του Dalton, της εξελικτικής θεωρίας του Δαρβίνου, του Einstein, της απροσδιοριστίας του Heisenberg κτλ. Υπάρχει μεγάλη αντιστοιχία με τις μοντέρνες επιστημονικές θεωρίες όπως η εξελικτική βιολογία, η κοινωνιοβιολογία, η εξελικτική ψυχολογία, η κβαντομηχανική κτλ αποδεικνύοντας τη διαχρονικότητα της διδασκαλίας του Επίκουρου και των διαδόχων του.

Μπορεί να μην έχει λάβει την αναγνώριση που του αρμόζει σε σχέση με την προσφορά του, όμως ο Επίκουρος και η φιλοσοφία του ήταν από τους καθοριστικούς παράγοντες της εξέλιξης του σύγχρονου πολιτισμού. Ο επικουρισμός εξακολουθεί να αποτελεί στις μέρες μας το ακλόνητο θεμέλιο τόσο της σύγχρονης επιστημονικής προσπάθειας όσο και της φιλελεύθερης ατομοκεντρικής πολιτικής φιλοσοφίας, και η μελέτη του ένα ανεκτίμητο εφόδιο στην πορεία μας στο μοντέρνο κόσμο.

Περλικός Φώτης
Βιογραφικό σημείωμα

Ο Φώτης Περλικός είναι Ιατρός και υποψήφιος διδάκτωρ Ιατρικής. Είναι συνδημιουργός και συνδιαχειριστής του e-rooster.gr. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Φιλελεύθερης Συμμαχίας και διετέλεσε Προεδρός της από το 2007 έως το 2010. Το 2011 αποχώρησε από μέλος της. Είναι μέλος της Γραμματείας Πολιτικής Έρευνας και Νέων Ιδεών της Δημοκρατικής Συμμαχίας.

ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΟ -  E - ROOSTER

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου